De Volkskrant; Gekweld Japan herwaardeert zijn Samoerai; 22 juni 2006
Foto: corbis
Japan is in de ban van Bushido - de erecode van de zo gerespecteerde samoeraistrijders. De moraalridders avant-la-lettre, stonden voor oprechtheid, dapperheid, respect, loyaliteit, eerlijkheid, bescheidenheid en eergevoel. Die deugden zijn zoekgeraakt, vinden velen.
Het extreem veilige Japan met zijn lage criminaliteitscijfers mag dan in westerse ogen het braafste jongetje van de klas zijn, de Japanners denken daar zelf heel anders over. ´Het gevoel van onveiligheid is enorm toegenomen,’ zegt Miwa Terao (37) die in een keurige wijk in Tokio woont. ‘Er zijn te veel nare berichten in de media. Ik durf mijn kinderen niet alleen over straat te laten lopen of te laten spelen, terwijl ik vroeger altijd buiten was. Als je iets deed wat niet mocht, wees een van de ouders je terecht. Nu bestaat er nauwelijks nog contact tussen gezinnen, vrijwel niemand kent elkaar in de buurt.’
Nog een verschil met vroeger: ‘Bijna iedereen groeide op met grootouders in huis. Daarvan leerde je oude waarden en normen en het tonen van respect. Nu zien veel kinderen hun opa en oma maar een paar keer per jaar.’
Anno 2006 zijn ook bedrijfsschandalen en fraudezaken aan de orde van de dag. De nog lopende zaak van de architecten die jarenlang bouwgegevens vervalsten, waardoor honderden gebouwen niet meer bestand zijn tegen aardbevingen, is maar één voorbeeld van het morele verval.
De schrijver Masahiko Fujiwara vindt het allemaal de schuld van het westers kapitalisme. Onder invloed van vooral Amerika is Japan een intens materialistisch land geworden, geobsedeerd door rijkdom en geld, stelt hij. De wiskundeprofessor hekelt de ‘winner-takes-it-all’mentaliteit van de toplaag. Evenals het hervormingsbeleid beleid van premier Koizumi, dat zou zorgen voor een toenemende tweedeling in de samenleving. In zijn ogen is er één remedie om het verval te stoppen: de revival van de geest van de samoerai. Traditioneel gezien, stellen Japanners waardigheid boven alles. Bushido predikt onder andere consideratie met de minderbedeelden. ´We moeten die waarden weer herontdekken en afstand nemen van het op westerse leest geschoeide marktfundamentalisme,’ aldus Fujiwara.
Die taal slaat aan. Van zijn boek ‘A nation’s dignity’ zijn inmiddels twee miljoen exemplaren verkocht. Zijn boodschap lijkt inmiddels ook te zijn doorgedrongen tot de burelen van de financieel economische autoriteiten in Japan, die een grote schoonmaak houden. In februari van dit jaar werd de flamboyante ondernemer Takefumi Horie in de boeien geslagen. De voormalige president directeur van het internetbedrijf Livedoor wordt verdacht van koersmanipulatie, door dubieuze overnametransacties. Twee weken geleden was Yoshiaki Murakami aan de beurt. De oprichter van het succesvolle beleggingsfonds Murakami wordt beschuldigd van het handelen met voorkennis.
Inmiddels is ook de jacht geopend op de alom gewaardeerde Toshihiko Fukui, sinds maart 2003 president van de centrale bank van Japan. Fukui nam in 2000 een belang in het Murakami-fonds en verkocht dat pas in februari van dit jaar. Het is een ongeschreven code dat presidenten van centrale banken niet beleggen in aandelen, om belangenverstrengeling te voorkomen. De roep om Fukui’s aftreden zwelt aan.
Horie en Murakami zijn in Japan symbolen van een keiharde, Amerikaanse manier van zakendoen die puur gericht is op het behalen van steeds meer winst en het behagen van de aandeelhouders. Veel Japanners, de openbare aanklagers voorop, hebben een aversie tegen hun ‘snelle’ manier van geld verdienen. Ze vinden het spel van Horie en Murakami immoreel. Hun ondernemerstijl druist in tegen de bushido, en dat zullen ze weten ook.
Een andere verklaring voor de herwaardering van de erecodes van de samoerai is het verlangen naar waardering. Japan ligt voortdurend onder vuur van buurlanden als China en Zuid Korea vanwege het oorlogsverleden en de bezoeken van Koizumi aan de omstreden Yasukuni-tempel. Daar worden niet alleen de oorlogsslachtoffers herdacht, maar ook veertien oorlogsmisdadigers. Een maatschappij die zich steeds aangevallen voelt, neemt haar toevlucht tot culturele waarden waarop men wél trots kan zijn, stelt Jeff Kingston, hoogleraar Geschiedenis.
Maar ook bushido heeft geen onbesmet verleden. De gevechten van de samoerai in het feodale tijdperk waren meestal verre van waardig; op de bloederige slagvelden was weinig ruimte voor erecodes. En in de Tweede Wereldoorlog misbruikte het leger bushido-waarden als eer en loyaliteit om jonge soldaten de dood in te kunnen sturen als kamikazepiloten. Eervol sterven voor keizer en vaderland, heette dat.
Het staat een bushido revivalniet in de weg. Het samoerai-drama-kanaal op de Japanse televisie is mateloos populair en veel dolende Japanners hebben eindelijk een ‘nieuw moreel anker’ gevonden.